Veilig werken

Vorige | Volgende

Onder redactie van: BeneluxSpoor.net / Auteurs: Dick van der Knaap en Fred Eikelboom

Veilig de hobby bedrijven

Het is belangrijk dat we, ook bij het bezig zijn met onze hobby, proberen zo veilig mogelijk te werken. Daaraan schort het nog wel eens, ook bij modelspoorders. Vaak merkt u, dat er een houding heerst van: 'dat is allemaal onzin, teveel moeite' en meer van dat soort argumenten. En dan komt later, als het té laat is, het oude gezegde weer naar boven: 'Als het kalf verdronken is, dempt men de put!'

Beter is het dan ook om een ander oud gezegde ter harte te nemen: 'Voorkomen is beter dan genezen.' Daartoe moet u dan wél over wat kennis beschikken, want: 'Een gewaarschuwd mens telt voor twee, bij modelspoorders zelfs voor twee-en-een-half!' Maar het blijft uiteindelijk eigen risico en eigen verantwoordelijkheid.

LET OP	Vergeet niet om de gebruiksaanwijzingen en waarschuwingen van de fabrikanten te lezen én ze ALTIJD op te volgen. Dat voorkomt veel ongevallen, schade en droefenis.

Bij welke handelingen lopen we dan een verhoogd risico? Dat kan zeer divers zijn. In de onderhoofdstukken van het hoofdstuk Methoden, technieken en materialen komen zo al een aantal aan bod.

Allerlei lijmen (oplosmiddelhoudend of oplosmiddelvrij)

Kunststoffen worden vaak verlijmd met oplosmiddelen, het zogenaamde solvent welding. Daarbij worden diverse vloeistoffen gebruikt, die een gevaar voor de gezondheid kunnen vormen. Bedenk daarbij dat vloeistoffen ook door de huid kunnen dringen, dus het dragen van (wegwerp)handschoenen is weliswaar lastig, maar wel verstandig.
Het dragen van een stofmaskertje is daarbij tamelijk zinloos, want het helpt niet bij het voorkomen dat u damp inademt. Goed ventileren van uw werkruimte, snel en zo kort mogelijk werken, is dan de boodschap. Dat geldt dus zowel voor gekochte lijmen, als voor gebruik van vloeistoffen zoals MEK of Bison ontvetter (bij polystyreen) en chloroform (bij acrylaten). In geval van twijfel kunt u altijd via een internetzoektocht achter de samenstelling van een middeltje komen: zoek naar het Material Safety DataSheet (MSDS), wat bij elke in de handel zijnde chemische stof wettelijk aanwezig hoort te zijn. Daarop zijn dan de samenstellende bestanddelen en de gevaren aangegeven. In Nederland wordt hiervoor het wettelijk verplichte 'Veiligheidsinformatieblad' verstrekt (zie: 'Meer informatie').

LET OP	Secondenlijm is een geval apart. Dat zijn vaak cyanoacrylaten, die uitharden door water, bijvoorbeeld waterdamp uit de lucht. Maar ook kan water uit uw lichaam onttrokken worden. Voor u het weet, zijn dan uw vingers aan elkaar gelijmd. Snel met aceton behandelen kan dan de huid redden (hoewel aceton ook gemakkelijk door de huid het lichaam binnendringt). Handschoenen dragen is dus heel verstandig, of een hulpmiddel zoals een krom pincet gebruiken. Zorg in elk geval dat u weet wat u moet doen (staat op de verpakking) en zorg ervoor dat er hulp in de buurt is.

Spuiten van modellen

Dit gebeurt niet voor niets in een spuitcabine. Hier geldt eigenlijk hetzelfde wat ook hierboven bij de lijmen is vermeld. Extra bijkomstigheid is, dat er ook nog een fijne verfnevel gebruikt wordt. Daarom heeft een dergelijke cabine ook een afzuiging, met een afvoer die (wettelijk verplicht) de dampen buiten de spuitcabine in de buitenlucht transporteert. De verfnevel wordt in een filterinstallatie uit de afgevoerde lucht verwijderd. Gebruik zomogelijk met water verdunbare verf. Het inademen van de verfnevel kunt u met een stofmasker voorkomen, maar niet het inademen van oplosmiddeldampen!
Houd ook rekening met het ontstaan van lucht/damp mengsels, die vaak kunnen branden of exploderen. Één vonkje is dan vaak voldoende voor een ernstig ongeval.

Etsen van messing en andere metalen

Hierbij gaat u vaak met etsende, bijtende chemicaliën om. Daarom dus altijd handschoenen dragen. Uitgewerkte etsvloeistof hoort bij het chemisch afval, dus via het ophaalpunt van de gemeente afvoeren. Draag ook oude kleding, waarin bij morsen zonder bezwaar een extra gat mag komen.

LET OP	Etsende, bijtende chemicaliën zijn zeer gevaarlijk! Draag dus altijd vloeistofdichte handschoenen! Zorg ook voor een goede bescherming van de ogen, draag dus altijd een veiligheidsbril!

Snijden

Het moge duidelijk zijn, dat dit bij voorkeur gebeurt met zo scherp mogelijke messen. Daardoor is het verwondinggevaar bij snijden heel waarschijnlijk. Bedenk steeds dat wanneer het mes uitschiet, u vaak onbedoeld uzelf raakt. Daarom is het verstandig altijd zoveel mogelijk van u af te snijden.
Een stalen lineaal als geleider kan het werk bijzonder vergemakkelijken. Zet niet te veel kracht, snijd desnoods in meerdere keren, laat het scherpe mes het werk doen. En een verstandig mens heeft zijn stalen lineaal liggen op het deel, dat behouden moet blijven, waardoor uitschieters slechts schade aanrichten aan het stuk dat toch al weggegooid wordt.

Schuren, slijpen en boren

Wees bedacht op het stof dat ontstaat. Zonodig kan hier een stofmaskertje worden gedragen. Ook het stof van bepaalde houtsoorten is schadelijk voor de gezondheid. Wanneer u deze handelingen machinaal doet, bedenk dan dat slijpschijven de nare gewoonte hebben om onverwacht te breken, vooral als u probeert een spoorstaaf door te zagen met bijvoorbeeld een miniboormachientje.

LET OP	Wegspringende stukken van een slijpschijf of afgezaagde stukjes kunnen u lelijk verwonden, evenals metaalsplinters bij het boren. Blijf dus alert en zorg dat u zich niet bevindt in de eventuele baan van het projectiel. Zorg bij dit soort werkzaamheden ook voor een goede bescherming van de ogen, draag dus altijd een veiligheidsbril!

Solderen

Wees erop bedacht dat u te maken hebt met hoge temperaturen. Zorg dat het werkstuk goed op zijn plaats blijft. Menige brandwond is al ontstaan doordat een werkstuk wegschiet. In een reflexbeweging probeert u dan het werkstuk op te vangen, pakt heet metaal of de soldeerbout vast, en het kwaad is al geschied.
Ook plastics kunnen slecht tegen hitte. Menige locomotiefkap is al gesneuveld door ongewenst contact met de soldeerbout. Dat geldt ook voor witmetaal. U kunt dat wel solderen, maar alleen ervaren modelbouwers, die snel kunnen werken, krijgen dat voor elkaar.

Elektrische apparatuur

Elektrische apparatuur wordt in een veiligheidsklasse ingedeeld. De meeste apparatuur valt in klasse 1 of klasse 2 (zie: 'Meer informatie').

Elektriciteit en veiligheid

Elektrische ladingen die zich door het lichaam bewegen, kunnen daar veel schade aanrichten. Daarom is het nodig bij onze hobby voorzichtig met spanning/stroom om te gaan. De wetgever heeft in de norm NEN-EN-IEC 61558-2-7 een aantal criteria vastgelegd voor wat in de hobbysfeer nog als toelaatbaar geldt. Tevens is er de Europese richtlijn EN62115 waaraan apparatuur moet voldoen. Zie ook PELV.

Bepalend is het product van spanning (volts) en stroom (ampères). Met andere woorden: bij onverhoopt contact (aanraken van onder spanning staande delen), mag er niet te veel energie op het lichaam worden overgebracht.
De norm NEN 1010 biedt zekerheid en veiligheid voor laagspanningsinstallaties. De Arbeidsinspectie, bedrijven, instellingen, verzekeringsmaatschappijen én de wetgever beschouwen de norm als bindend. Het Bouwbesluit en de Arboregeling verwijzen ook naar NEN 1010. Serieus gebruik van de norm(en) is dus een vereiste.

Een goede gewoonte is, om elke voor u mogelijk optredende situatie even door te rekenen. Als u dit niet kunt, stel dan de vraag op het forum van Beneluxspoor.net (zie: 'Meer informatie'). Het kan nooit kwaad te weten wat bijvoorbeeld een trafo aan vermogen maximaal moet (kan of mag) leveren. Doorgebrande trafo's worden een kostbare zaak, die te vermijden is. Bovendien voorkomt het schade aan elektrische componenten, of doorsmeltende bedrading.

Voor de dikte van de te gebruiken draden bij de te verwachten stroomsterkte, is helaas geen norm beschikbaar. Wél voor 230 V, maar niet voor onze zwakstroomtoepassingen. Een algemeen gebruikte vuistregel is, om per mm² oppervlakte van de draaddoorsnede 10 ampère te rekenen. Meet dan de draaddikte in mm. met een schuifmaat, bereken het oppervlak van de doorsnede (mm×mm× π × ¼), en de toelaatbare stroomsterkte in ampères wordt gevonden. Dan blijkt bijvoorbeeld montagedraad voor electrische schakelingen (0,08 mm²) maar 0,8 ampère te kunnen hebben, waardoor het ongeschikt is om de rijspanning door te laten (die is al snel 1 A). Bovendien treedt in de bedrading spanningsverlies op door de inwendige weerstand van de draad. Dat hangt niet alleen van het materiaal af (koper is het meest gunstig), maar ook van de lengte en de diameter. Hoe dikker de draad, des te minder is de weerstand. Het bekende stugge installatiedraad (bruin, blauw) is 2,5 mm² en verdraagt dus maximaal ongeveer 16 A. Daarom wordt voor de stroomtoevoer naar de rails vaak een ringleiding van dit installatiedraad gelegd. Vanaf de ringleiding gaat u dan naar de rails met 0,14 mm².

Bedrading voor buiten

Voor kabels en stekkerverbindingen voor het aansluiten van LGB- en andere buitenbanen moet gebruik worden gemaakt van waterdicht materiaal, dat minimaal voorzien is van een IP67 keurmerk. Zie hiervoor Documentatie en onderdelenlijsten rollend materieel. Anders bestaat het gevaar van kortsluiting. Ook de levensduur van niet-waterdichte aansluitconnectoren of stekkers is een punt van aandacht. Meer over de IP-code. Meer over Waterdichtheid.

Transformatoren (afgekort: trafo's)

De norm NEN-EN-IEC 61558-2-7 schrijft voor:
De kengetallen voor trafo's die circuits met aanraakbare spanningen voeden zijn: maximaal 24V, maximaal 20A en maximaal 200VA.
Die laatste waarde geeft aan dat 24 V en 20 A (ampère) niet samen kunnen gaan. Dus bijvoorbeeld: bij 24 V mag u maximaal tot 8,3 ampère gaan, en de maximale uitgangsstroom bedraagt 10 ampère (zie citaat).
citaat;
' This Part 2-7 applies to stationary and portable, single-phase, air-cooled (natural or forced), transformers for toys and power supplies incorporating transformers for toys, having a rated supply voltage not exceeding 250 V a.c., a rated supply and internal operating frequency not exceeding 500 Hz, a rated output not exceeding 200 VA and a rated output current not exceeding 10 A. '
einde citaat.

Let op! Bij een modelspoortransformator mag de maximale uitgangsstroom niet meer dan 10 ampère bedragen.

Zekeringen toepassen

De norm NEN-EN-IEC 61558-2-7 schrijft voor dat een transformator, die voor modelspoor gebruikt wordt, òf kortsluitvast dient te zijn, òf dat, wanneer de kortsluitstroom van de secundaire wikkeling meer dan 20 ampère bedraagt, er een niet zelfherstellende voorziening aangebracht moet zijn, die de stroom van het primaire circuit onderbreekt.
Pas dus bij dergelijke transformatoren (bij het zelf bouwen van voedingen) een zekering (met de juiste waarde!) toe in het netspanningsgedeelte.
Het verdient echter aanbeveling om ook de secundare wikkeling(en) te beveiligen met één of meerdere zekeringen. Een vuistregel voor de waarde van de secundaire zekering is 1,2 maal de maximaal toelaatbare continuestroom.

Noot van de redactie;
Bij ringkern-trafo's is de de inschakel-piekstroom (Eng.; inrush-current) dermate hoog dat er een dusdanig zware zekering nodig is, dat er bij dit type trafo's niet of nauwelijks onderscheid gemaakt kan worden tussen een inschakel-stroompiek en een daadwerkelijke kortsluiting. Aanbevolen wordt, om dan een elektronische schakeling in het primaire circuit op te nemen, die de trafo stapsgewijs (in tijd vertraagd) van meer spanning/stroom voorziet. Dan kan wél de juiste zekering toegepast worden.

Elektrische veiligheid door aarding/randaarde

In NEN 3140 zijn een aantal eisen opgenomen, waaraan apparatuur die op het elektriciteitnet wordt aangesloten moet voldoen, zoals:

LET OP	Bij het zelfbouwen van schakelingen die op de netspanning zijn aangesloten, gaat u om met levensgevaarlijke spanning! Zorg ervoor dat de schakeling in een deugdelijke behuizing zit, en dat het aansluitsnoer d.m.v. een deugdelijk trek-ontlasting in de behuizing gemonteerd is. Indien de kast van metaal is, dient deze deugdelijk geaard te zijn (=voorzien van randaarde). Dit betekent dat alle aanraakbare delen geaard dienen te zijn.

De groen/gele aarddraad (indien aanwezig) moet langer zijn dan de andere draden. Dit zorgt er voor, dat wanneer het snoer uit de stekker wordt getrokken, de aardingsdraad als laatste losgetrokken wordt. Bij de meeste Nederlandse stekkers (andere naam voor 'contactstop') is dit slecht uitvoerbaar of zelfs onmogelijk. Probeer dit echter wel zoveel als mogelijk aan te houden.
De ader-einden (het koperen gedeelte van een ader, dat in de stekkker bevestigd wordt) moeten deugdelijk door middel van draadhulsjes (ader-eindhulsjes) of iets dergelijks zijn afgewerkt. Deze ader-einden mogen niet gesoldeerd worden!

Polsbandjes bij werkzaamheden aan elektronica

Sluit een polsbandje (werk-aarde) NOOIT aan op de randaarde, maar koppel het aan het apparaat waar aan gewerkt wordt (mits dat niet met de aarde verbonden is).

LET OP!	Waarschuwing Een werk-aarde NOOIT verbinden met de aarde van een elektriciteitsinstallatie. Waarom niet? De arme drommel die van een geaard polsbandje gebruik maakt en aan een netgevoed apparaat gaat werken en niet oplet...

Snoeren/verlengsnoeren

Snoeren met aangegoten Eurostekker

Bij apparatuur voorzien van een snoer met aangegoten stekker, moet wanneer het snoer en/of de stekker beschadigd is, het gehele snoer vervangen worden door een identiek snoer met aangegoten stekker. Hier is dus het monteren van een losse stekker verboden.

Verlengsnoeren

Verlengsnoeren op een haspel (kabelhaspels) dienen voor gebruik helemaal afgerold te worden, anders raken ze oververhit.

Dubbel geïsoleerde apparatuur

Dubbelgeïsoleerde toestellen/apparaten, te herkennen aan de twee vierkantjes in elkaar, mogen NIET/NOOIT met een drie aderig snoer/ stekker met veiligheidscontact (=randaarde) worden aangesloten.
aanvulling 'dubbele isolatie' door Eric B. BNLS-forum.

LET OP	Pas geen te zware trafo's toe bij de modelspoorbaan. In de handel zijn trafo's te koop met een uitgangsvermogen van 70VA. Heeft u meer vermogen nodig, dan moet u een tweede trafo aanschaffen, enz. Ga nooit experimenteren met een zware ringkerntrafo van bijv. 2 x 200VA of 2 x 300VA secundair! Krijgt u onverhoopt brand en constateert de verzekering dat u onoordeelkundig bezig bent geweest, dan keert de verzekering geen cent uit! Ook hier geldt: 'Bezint eer ge begint'.

Meer informatie

Encyclopedie:
Artikel Chemicaliën en modelspoor

Beneluxspoor.net:
Draadje/topic op het forum	Draadje/topic op het forum (over waterdichte aansluiting).

Externe website:
elektra-info.nl	Meer over elektrische veiligheid.
nl.wikipedia.org	Informatie over nen 3140.
nl.wikipedia.org	Elektrische veiligheidsklasse.
nl.wikipedia.org	Veiligheidsinformatieblad.
Veiligheidshandschoenen	Diverse soorten veiligheidshandschoenen.

Bronnen

NEN 1010 Nederlands Normalisatie Instituut, Vlinderweg 6, 2623 AX, Delft.
NEN 3140 Nederlands Normalisatie Instituut, Vlinderweg 6, 2623 AX, Delft.
NEN 61558-2-7 Nederlands Normalisatie Instituut, Vlinderweg 6, 2623 AX, Delft.

Hoofdpagina Categorie-index Index Menu